به گزارش پایگاه خبری ساخت و ساز هشتم، تاریخچه معماری ایران براساس بررسى‌ها و کاوش‌هاى باستان‌شناسى به حدود هزارهٔ هفتم قبل از میلاد مى‌رسد. از آن زمان تاکنون این هنر در ارتباط با مسائل مختلف، بویژه دلایل مذهبى گسترش و تکامل یافته است.
معمارى ایران داراى ویژگى‌هایى است که در قیاس با معمارى سایر کشورهاى جهان، ارزشى مخصوص به‌خود دارد. ویژگى‌هایى چون طراحى متناسب، محاسبات دقیق، ستون‌هاى بلند، گوناگون که هر کدام در عین سادگى معرف شکوه معمایر این سرزمین است. به اعتقاد استاد پیرنیا معمارى ایران بر اصولى چون مردم‌‌داری، خودبسندگی، پرهیز از بیهودگی، درون‌گرایى و … نهاده شده است.
شرایط محیطی و جغرافیایی و تاثیر آن بر جوامع منجر به پیدایش سبک های معماری در گذشته شده، از این رو می توان گفت مهندسی عمران با گذشت زمان سیر تکاملی داشته و به پیشرفت های چشمگیری دست یافته است.
پژوهش های زیادی در خصوص ریشه های معماری و سبک های آن انجام شده و بر اساس یافته های باستان شناسی می توان گفت هنگامی که آریایی ها وارد کشور شدند با ایرانی های آشنا به هنر و معماری برخورد کرده و انقلابی مهندسی در کشور شکل گرفت.
تاریخچه معماری ایران: دوره ماد ها
بناهای تاریخی و آثار به جا مانده از پیشینیان از جمله آتشکده نوشیجان و دژ گونسپان در شهر “ملایر” که از نظر ریشه شناختی واژه به معنای “خانه آریاییان” است نشان از ریشه های مهندسی عمران در ایران دارند.
آتشکده و دژ نوشیجان از جمله قدیمی ترین بناهای سرپوشیده هستند که توسط مادها در فلات ایران ساخته شدند. این آتشکده اولین الگوی معماری ایرانی است که گویای ماندگارترین اثر خشتی در دوران هخامنشیان و مادها است.
این مجموعه تکنیک های تاق زنی را به زیباترین شکل به نمایش گذاشته و به عنوان مهم ترین بنای مذهبی اقوام ایرانی به شمار می آید. در ساخت این سازه سر پوشیده از متنوع ترین طرح های معماری و تزئینات خشتی استفاده شده و به شیوه ای ماهرانه در مقطع عمودی دیوارها، انحنا یا کرنش به کار رفته است.
نخستین راه پله های مارپیچی، ایوان و مدخل تاق دار در معماری آتشکده نوشیجان دیده می شود و به یقین می توان این بنا را اولین سازه تونلی در تاریخ مهندسی و معماری ایران دانست. از این اثر به جا مانده از هزاران سال پیش می توان فهمید که مهندسی عمران در دوران مادها به پیشرفت چشمگیری رسید، زیرا روش تاق زنی که در ساخت این سازه اعمال شده در هیچ اثر تاریخی ما قبل آن به کار نرفته است.
تاریخچه معماری ایران: دوره هخامنشیان
شنایی با تمدن های مختلف و ارتباط با کشورهای همسایه، مهندسی ایرانی را وارد مرحله جدیدی از پیشرفت نمود. تخت جمشید یکی از بناهایی است که در دوره هخامنشیان ساخته شد و شکوه معماری ایرانی را به اوج خود رساند.
در این دوره از تاریخ ایرانیان با ملات ها و مصالح گوناگون بنایی نظیر آهک، ملات ساروج، ملات سرخی، قیر، کاشی و … آشنا شدند و همین امر منجر به ساخت سازه هایی زیباتر در مناطق مختلف کشور شد.
پیشرفتی که از دوره مادها تا دوران اسلامی در مهندسی ایرانی دیده شد، در کشورهای همسایه و سایر تمدن ها صورت نگرفت، از این رو می توان گفت دانش مهندسی و اصول آن از زمان های پیش از اسلام در ایران وجود داشته است.
تاریخچه معماری ایران: دوره اشکانیان
قوم پارت یکی از نژادهای آریایی می باشد. پارت ها در زمینه هنر معماری ابتکارات فراوانی داشتند و تحول عظیمی در تاریخ معماری ایجاد کردند. آن ها دو عنصر جدید را به معماری افزودند، یکی احداث گنبد بر روی بناهای مربعی و دیگری ساخت ایوان های تاق دار.
حکومت اشکانیان شهرهایی را بنا نهادند که براساس نقشه به صورت دایره ای بودند. شهرهای مرو، تیسفون و الحضر از جمله این شهرها محسوب می شدند. این شیوه شهرسازی تا زمان ساسانیان نیز ادامه داشت. از آثار دوره اشکانیان می توان به کاخ هترا، کاخ آشور، هیکاتوم پلیس، کوه خواجه، معبد آناهیتا کنگاور و معبد خورهه اشاره نمود.
تاریخچه معماری ایران: دوره ساسانیان
سلسه ساسانی آخرین حکومت پیش از اسلام محسوب می شود. معماری های تاق دار در دوران ساسانی تحول چشمگیری داشت و به شهرهایی با معماری دایره ای شکل اهمیت بسیاری داده می شد. آتشگاه ها، معابد و خانه ها پس از کاخ ها بیشترین آثار معماری به جا مانده از دوران ساسانیان می باشند.
به طور کلی معماری این عصر از تاریخ براساس معماری بومی و نواحی خشک مرکزی و شرقی ایران بنیان گذاری شده است. از جمله آثار به جا مانده از دوران ساسانیان می توان به قلعه دختر در فیروز آباد، کاخ فیروز آباد، تخت نشین، ایوان مدائن، کاخ سروستان، قصر شیرین، تخت سلیمان و طاق بستان اشاده نمود.
تاریخچه معماری ایران: دوره اسلامی
در دوران اسلامی، احداث نیایشگاه‌ها بیش از هر نوع بناى دیگر مورد توجه بوده است؛ تا جایى که اگر شهرى مسجد جامع یا آدینه نداشت، بعنوان یک شهر تلقى نمى‌شد. نیایشگاه‌هایى چون تاریخانهٔ دامغان، مسجد کبود، مسجد گوهرشاد، مسجد شیخ لطف‌الله، از یادگارهاى باارزش معمارى مذهبى است که معماران این بناها، هنر خود را با عشق درآمیخته‌اند. مقابر و آرامگاه‌هاى بزرگان دین و سیاست نیز همانند نیایشگاه‌ها با نقشه‌هاى متفاوت، پوشش‌هاى گوناگون گنبدى و تزئیناتى چون گچبری، کاشیکاری، آجرکاری، معمارى این دوره را اعتبار خاصى بخشیدند.
مجموعه‌هاى زیباى بسطام و نطنز و حرم حضرت رضا (ع) با شیوه‌هاى متفاوت معمارى نمونه‌هاى باشکوهى هستند از این شاخه از بناهاى دورهٔ اسلامی. در هیچ جاى جهان بناهاى آرامگاهى همانند ایران یافت نمى‌شود که اینچنین عمر طولانى و مقبولیت ریشه‌دار و سطح عالى و پابرجا در خود داشته باشد.
معماری ایران؛ دوره صفویه
سازه هایی مانند گنبد قابوس، مسجد کبود، مسجد جامع اصفهان و پل خواجو از جمله شاهکارهای تاریخی ایران می باشند. پل خواجوی اصفهان نمونه بارز دانش و مهارت در مهندسی عمران در دوران صفویه است که یکی از آثار تاریخی ماندگار به شمار می آید.
برخلاف پیشرفت هایی که در گذشته در حوزه مهندسی عمران شکل گرفت و معماری ایرانی را به عنوان معماری برجسته در تاریخ تمدن ها معرفی نمود، در دوران معاصر معماری ایران به نسبت سایر کشورها پیشرفت چشمگیری نداشت.
هر چند در این دوره بیشتر سازه های عمرانی توسط شرکت های خارجی ساخته شدند اما بستر مناسبی برای پرورش معماران و مهندسین به وجود آمد و با برگشت مهندسین ایرانی از اروپا، عرصه برای ارتقاء دانش مهندسی در کشور فراهم گردید.
معماری ایران؛ دوره قاجاریه
در دورهٔ قاجار همزمان با گسترش روابط ایران با اروپائیان، زمینه‌هاى نفود فرهنگ و تمدن آنان در ایران نیز به‌تدریج فراهم شد و بسیارى از عرصه‌هاى فرهنگی، اجتماعی، شهرى و از جمله معمارى را تحت تأثیر قرار داد.
ورود تکنولوژى غرب و بویژه در مرحلهٔ نخست ورود اتومبیل، به همراه دگرگونى ساختار اجتماعى – شهری، دگرگونى‌هاى اساسى در بافت شهرى ایجاد کرد و خیابان‌ها و گذرگاه‌هاى مستقیم به‌تدریج بوجود آمدند و گسترش یافتند. دسترسى ساده و آسان، اهمیتى فراوان یافت و در نتیجه ساختمان‌هاى واقع در کنار خیابان مورد توجه قرار گرفتند. بویژه که براساس نظام جدید شهری، دکان‌ها و سایر فضاهاى خدماتى و تجاری، در طبقهٔ همکف ساختمان‌هاى واقع در کنار خیابان‌ها جاى گرفتند. نور و منظر بسیارى از این ساختمان‌ها از خیابان تأمین مى‌شد، در نتیجه اتاق‌ها به شکل خطى در کنار هم و در امتداد لبهٔ خیابان ساخته شدند.
