به گزارش پایگاه خبری ساخت و ساز هشتم، اختلافات زیادی درباره نقش نماد در معماری اسلامی و اصول آن در میان طراحان و نظریه پردازان معماری اسلامی معاصر وجود دارد که از نفی نمادها تا مطلق گرایی شکلی در آن گسترده است. مهم ترین و رایج ترین تعاریف نماد، تعاریفی است که از سمت سنّت گرایان معنوی (Spiritual Traditionalist) مطرح شده است و کتاب حسّ وحدت (۱۹۷۵) یکی از اولین و کامل ترین تلاش ها در این زمینه می باشد. علی رغم تمام بحث ها و انتقادها نسبت به این رویکرد متن عالمانه ای در این زمینه وجود ندارد.
به منظور هر نوع تحلیل از نمادگرایی با تفسیر سنتی لازم است تفاوت نگاه کلاسیک افلاطونی به نماد با نگاه علم نشانه شناسی جدید و دیدگاه حکمای اسلامی در قبال این امر روشن گردد. در نگاه افلاطونی به ویژه با تفسیر اشراقی و عرفانی که اخوان الصفا و سهروردی از او بیان نموده اند و مبنای سنتگرایان معاصر است، سمبل در پرتو عالم مثل و ملکوت تعریف می شود.
نماد در حقیقت تجلی کالبدی حقیقتی فرازین و غیبی است و هرکس راه به فهم این حقایق ندارد یا باید با تسلیم و کرنش از آداب روش های نمادین شکل گرفته گذشتگان پیروی کند و یا از این حرفه فاصله بگیرد به تعبیر حافظ:
هر کو نکند فهمی زین کلک خیالانگیز / نقشش به حرام ار خود صورتگر چین باشد
نگرش نشانه شناسانه درباره نقش نماد در معماری اسلامی
در مقابل این دیدگاه نگرش نشانه شناسانه پیرس است که نمادها را قراردادی در ذیل عنوان نشانه طبقه بندی می‌کند. از دیدگاه زبان شناسان به طور کلی، درک هر نوع ارتباطی در جهان پدیدارها مبتنی بر مؤلفه مهمی تحت عنوان “نشانه” می باشد که می‌تواند ابعاد گسترده ای داشته باشد. به مجموعه‌ای از نشانه‌ها و قواعد حاکم بر روابط میان آن ها که یک نظام را می‌سازند، رمزگان گفته می‌شود و در چارچوب همین نظام است که نشانه‌ها تعریف می‌شوند و ارزش و معنا پیدا می‌کنند. در چارچوب همین نظام و بر پایه قواعد و روابط موجود در آن نشانه‌ها با یکدیگر ترکیب می‌شوند و یک پیام یا متن را می‌سازند.
پیرس به عنوان یک زبان شناس نمادها را از زیر شاخه ی نشانه ها می داند و “نشانه‌ها” را به سه دسته معروف شمایل(Icon) ، نمایه (Index) و نماد (Symbol) تقسیم کرده است.
نگرشی متفاوت درخصوص نقش نماد در معماری اسلامی
در وجه نمادین، “نماد نشانه ای است که ارتباط آن با موضوع در چهارچوب قرارداد، توافق، یا قاعده می گنجد. کلمات معمولا نماد هستند … اعداد نمادند. برای پیرس، نماد نشانه ای است که به واسطه یک قانون به موضوعی ارجاع داده می شود. بدون تفسیر، نماد ویژگی نشانه بودنش را از دست خواهد داد…نماد کار خودش را بدون توجه به هرگونه شباهت یا مقایسه با موضوعش و پیوند واقعی با آن انجام می دهد.
برخی از نظریه پردازان معاصر تلاش کرده اند نمادهای معماری اسلامی را در نگرشی متفاوت با نظام سنتگرایان و با دسته بندی پیرس و چندلر تفسیر کنند. اما رویکرد آنها سبب شده تمامی فرم ها، رنگ ها و هندسه هایی که در زبان سنتگرایان و با استناد به آیات قرآنی و احادیث اهل بیت دارای ریشه هایی در ملکوت و عرش تبیین شده است و اشکال و نقوش و … صرفا قراردادهایی درون فرهنگی تفسیر گردند. چنین رویکردی ریشه در پذیرش نگاه مدرن دارد و طبیعتا در تعارض با نگاه سنتگرایان معنوی و کتاب حس وحدت قرار می‌گیرد.
این تفاوت ریشه در یونان کهن دارد. دو مفهوم Symbol یا نماد و Ideal یا مٌثل از مفاهیم و آموزه‌های مورد توجه و تاکید فیثاغورس و افلاطون بود. در حالیکه ارسطو از هر دو مفهوم اعراض کرد و نشانه یا Semion را به عنوان منطق دلالتی حاکم بر روابط انسانها به کار گرفت. این به آن معناست که در بررسی نشانه شناختی هیچ توجهی به منشا آسمانی یا اصالت‌ها و یا حتی قراردادهای اولیه نیست و صرفا دلالت‌ها و نتایج آن مورد توجه است.
- نویسنده : مهدی حمزه نژاد، مریم اسماعیل دخت
- منبع خبر : صدای معمار
